آسایش دو گیتی

12/05/1389 غروب سه شنبه

خانه گلابدره ساعت 7:30

آسایش دو گیتی تفسیر این دو حرف است

زیر قیمت فروختن بالای قیمت خریدن

بله خودم هم می‎دانم که شعر نیست مِر است، اما معنی و مقصود که روشن است؛ روشنِ روشن، بدون هیچ ابهام.

آره! راستش این است که مدت‎ها بود بفهمی نفهمی به این رسیده بودم، اما همیشه به کردار نمی‎شد. گاهی چنین کرده بودم. اما گاهی هم نه، برعکس می‎شد.

من هم که فردی بودم جدا ناشدنی از دیگران بر حسب باور عمومی به پیروی از آدم‎های عاقل با عُرضه، خیال می‎کردم ارزان فروختن نشان خرفتی و خریت و پپه‎گی است و گران خریدن هم بدتر از آن. خلاصه انسان نباید بگذارد کلاه سرش برود باید تا می‎تواند ارزان بخرد و گران بفروشد. خوب برای چه؟ برای این‎که هرچه بیشتر دارا بشود، دارا بشود برای چه؟ برای قدرتمند شدن، دارا و قدرتمند بشود برای چه؟ برای خوشبخت شدن و آسایش داشتن.

می‎دانم که طبقات فرودست چاره‎ای جر این روش ندارند. حق دارند یک شاهی سنار بکنند. اصلاً انتخابی جز این ندارند مضطراند. در حالت اضطرار و جبر دائمی و فوریت همه امور، مثل بردگانی که تازیانه‎ها آنان را همواره بی وقفه به پیش می‎راند، مجبورند دنبال همه چیز از جمله پول و پله بدوند. در مسابقه زندگی محکوم به هرچه سریع‎تر دویدن‎اند ولو آنکه به آسایش و آرامش موعود نرسند. اما توقف، کاهلی، کلاه خود را نگه نداشتن، و خلاصه ارزان فروختن و گران خریدن هم باعث سقوط بیشتر آن‎ها در چاه ویل زندگی سیاهشان می‎شود. این شالوده جهان کنونی است. همه باید بدوند، یکی برای بیشتر داشتن دیگری برای کمتر سقوط کردن. همه محکوم به یک زندگی جبری غیر مسالمت آمیز، دد منشانه و دشمن خو. تهی از هرگونه شور و شوق، بعضی این را ناشی از وسوسه تکنولوژی می‎دانند، بعضی وسوسه غرب و دنیای مصرف، بعضی ناشی از ذات انسان و وسوسه شیطان، بعضی از ذات جهان سرمایه داری، بعضی هم از وسایس تمدن کنونی. نمی‎دانم هرچه باشد آن کس ‎که مراحل جبریت ابتدایی را پشت سر گذاشته و به تنعم و مکنت نسبی‎رسیده، شاید بتواند گریبان خود را از دست این جهان اصالت دارایی و داشتن رها کند. شاید بنابر هرم سایق‎های حیاتی مازلو[1] نیازهای غریزی اولیه مادی‎اش که بر طرف شد بتواند به برآوردن نیازهای معرفتی و معنوی بپردازد.

شاید من هم بتوانم یکی از این خوشبخت‎ها یا خوش شانس‎ها باشم. در عین حال این را هم اقرار کنم یا به عبارت دیگر تکمله یا اصلاحیه‎ای به عبارات پیشین بزنم که انصافاً در ردیف این افراد خوشبخت قرارگرفتن لزوماً منوط به مقدار داشتن ( میزان متنعم بودن) نیست. اساساً مشکل از همین جا آغاز می‎شود: فعلاً کمی پول جمع کنیم بعد نوبت خرج کردن می‎رسد. فعلاً دورو برمان را جمع و جور کنیم. فعلاً گلیم خود را از آب بالا بکشیم. فعلاً. همین فعلاً است که کار دست همه می‎دهد. باید اقرار کنم که از شرایط این تناقض دوگانه یا باصطلاحِ روشنفکران «پارادوکس» نمی‎توانم رها شوم. از یک طرف گاهی می‎بینم یک روستایی بی مال و منال لبش بیشتر به خنده گشوده می‎شود تا شهری دارا. قهقه شاد را بیشتر از مستخدم دانشکده می‎شنوم تا اساتید عصا قورت داده. گاهی دل آسوده را بیشتر در نادار می‎بینم تا دارا. آدم‎های دنیای صنعتی به اصطلاح پیشرفته را که همه چیز دارند و علی الاصول باید دلی آسوده و بی دغدغه داشته باشند بیشتر پر مشغله و پر دغدغه می‎بینم. سگرمه‎هایشان بیشتر در هم است تا روستائیان خودمان. شاید هم همه این مصیبت‎ها از شهر نشینی باشد که پیش از این در ذکر مصیبت‎ها از قلم افتاد. بعضی از جغرافی‎دانان و جامعه‎شناسان شهرنشینی را بزرگترین معضل جهان امروز می‎دانند. دوباره افتادم در دام این افاضات روشنفکرانه. از آن مطلب بسیار ساده حکمت ارزان فروختن و گران خریدن دور شدم. گرچه این افاضات بی ربط هم به آن حکمت نیست، مگر نمی‎دانید؟ البته می‎دانید که در این جهان همه چیز به هم مربوط است. جهان یک کل تجزیه ناپذیر است. نظریه حرکت پروانه، که بال زدن آن در آسیا می‎تواند طوفانی در باهاما ایجاد کند. بنابراین می‎بیند که حتی قوز هم بی ارتباط با شقیقه نیست، لطیفه‎ای که همه با آن مخالفند. تازه ارتباط گران فروختن و ارزان خریدن با مدنیت کنونی که از اوضح واضحات است، از آن وقتی که بشر اولیه غارنشین بی چیز نیازهای خود را از دیگری می‎گرفت و در عوض چیزی به او می‎داد، به هوای دلش و نیاز آنی‎اش رفتار می‎کرد؛ چیزها قیمت نداشت. اسکناس وجود نداشت. چیزها همان بودند که بودند. اگر چیزی را نمی‎خواستی آن را می‎دادی به هر کس که می‎خواست، یا اصلاً پرتش می‎کردی و از شرش خلاص می‎شدی. چیزها یا دردی را دوا می‎کرد یا نمی‎کرد، اگر نمی‎کرد دیگر وبال گردنت نمی‎شد. اگر سیر بودی دیگر به فکر انباشت فردا نبودی. انباشتی وجود نداشت؛ یخچالی نبود، فریزری نبود، صندوق گاوآهنی نبود چه برسد به صندوق امانات بانک و حساب بانکی و سپرده کوتاه مدت و بلند مدت و ویژه سه ماه و شش ماه و یک ساله و دوساله، سه ساله و چهار ساله و پنج ساله؛ و اوراق بهادار و مشارکت و سهام و هزارها خرت و پرت دیگر که بلای خوشبختی انسان امروز است. در آن ایام بهشت آسا انسان یا چیزی را می‎خواست یا نمی‎خواست. اگر می‎خواست همه چیزش را می‎داد، همچنان که برای آن سیب یا گندم داد، بهشت را داد آنچنانکه شاعر تصویر کرد.[2] مثل بچه‎ها؛ در دنیای بچه‎ها سیر کرده‎اید؟ همین که می‎خواهند، می‎خواهند، وقتی گرسنه‎اند فقط گرسنه‎اند، سیر که شدند بقیه‎اش هیچ ارزشی برایشان ندارد. فوری بدون هرگونه دور اندیشی رهایش می‎کنند یا می‎بخشندش. بگذریم که همین هم بدون موارد نقض نیست. اما موضوع را پیچیده‎اش نکنیم بهتر است، و الا به مقصود که همان حکمت پیش گفته ارزان فروختن است نمی‎رسیم.

القصه! دنیای بشر اولیه، قبایل ابتدایی کنونی و کودکان، شباهت زیادی باهم دارد. آنچه در این دنیاها وجود دارد نیاز است و شوق و خواست زندگی ناب، نفس کشیدن، خوردن، آشامیدن، رقصیدن، آواز خواندن، جنگیدن، شکارکردن، خندیدن، گریه کردن، عشق ورزیدن و البته نفرت، انتقام، کشتار، زنده خواری، مرده خواری و ... می‎بینید که این هم باز پارادوکس است. اما خوب مگر این نیست که آسایش فرد و جمع همواره در پالایش است. هضم کردن همه چیز، جذب و دفع، به این معنی با شما خواننده عزیز توافق کنیم که آنچه خوب است نه کودک بودن آدم بزرگ است و نه بشر اولیه بودن آدم قرن بیست و یکمی، و نه قبیله‎ای بودن جامعه عصر رایانه. آنچه خوب است انتخاب کردن است. عنان سرنوشت را در دست گرفتن، افسار اسب سرکش نفس را مهار زدن. لنعت بر شیطان فرستادن و او را از خود دور کردن، همان که همیشه مصیبت بشر بوده. گرچه اکنون متفکران پسامدرن همواره میل دارند از مصیبت مدرنیت بگویند، اما هیچگاه نبوده که بشر دچار مصیبتی نباشد. از مصیبتی به مصیبت دیگر در حال حرکت است. یک مصیبت را حل می‎کند مدتی از آن می‎آساید تا مصیبت بعدی فرا برسد « إِنّ مَعَ الْعُسْرِ يُسْرًا، فَإِنَّ مَعَ الْعُسْرِ يُسْرًا». این است که اگر بخواهید منشأ همه مصیبت را پیدا کنید و نامی برآن بگذراید که در همه تمدن‎ها از عهد عتیق تا کنون آشنا باشد، همان شیطان خناس است؛ همان که در همه جا هست و هیج جا نیست، مثل خود خدا که از رگ گردن به انسان نزدیک‎تر است. آخر او هم یکی از ملائک مقرب و شاید مقرب‎ترین ملائک بود، از آتش؛ که نافذ است و سیال، همه چیز را می‎سوزاند و به هوا دود می‎کند. نه همچون خاک که سنگین است و پا برجا. خاک می‎رویاند اما نه بی آتش. هم خاک لازم است هم آتش، هم خدا که بر هر دو فرمان براند. آنکه از روح خود بر انسان دمید. پس انسان هم می‎تواند مهار آتش را در دست بگیرد و هم به خاک وجود خود و به آتش نفس خود مهار بزند و بر هر دو فرمان براند.

انسان اگر قرار بود در حالت بشر اولیه بماند، که نمی‎ماند، از بین رفته بود، از عرصه هستی محو شده بود مثل بسیاری از انواع دیگر. پس حیاتش در عبور از غریزه به آیین و سپس شعور آزاد است. به نظر می‎آید اکنون در مرحله شعور آزاد است که باید بر همه چیز با آگاهی فرمان براند: بر نفس، بر خود، بر فناوری، بر سرمایه، بر قدرت، بردارایی، بر ناداری، بر دروغ، خشم و کینه، عشق و نفرت، خشونت و عطوفت، خواستن و نخواستن، رد و قبول، خودآگاه و نا خودآگاه، عشق و پرستش، غرور و نخوت، خودپرستی و خداپرستی، خدای من و خدای دیگری، خود شیفتگی و دیگر هراسی، دین من و دین او، مذهب من مذهب او و ...

آن بهشت تنعم و آسایش گذشت. بهتر است پس از این همه صغری و کبری چیدن و روشنفکر بازی برگردیم به قضیه خودمانی خودمان، ارزان فروشی:

ارزان فروشی را در حقیقت از همسرم آموختم و خانواده‎اش که رشتی هستند و نه اصفهانی. نه که همه رشتی‎ها ارزان بفروشند و همه اصفهانی‎ها گران. نه! اما مثل بقیه امور بالاخره، اقتصاد دانی از مزایای اصفهانی است و دست و دل‎بازی از مزایای شمالی‎ها، از بس باران داشته‎اند و جنگل و سبزی خودرو. برعکس اهالی مناطق کویری و یزدی و اصفهانی که به زحمت از یک دانه در دل خاک چیزی بدست می‎آوردند.

بگذریم؛ همسرم هم خود را ارزان فروخت به من، بدون مهریه، و سنتی را گذاشت در خانواده ما که بعدها دخترانمان را همین‎طور ارازن فروختیم. افتخار هم کردیم و چه جور سینه صاف، و قد علم، که ما مهریه نمی‎خواهیم. این ارازن فروشی سنتی شد که عروس‎هایمان هم مهریه نخواستند و چقدر از این روش راضی هستیم. بعد ها در موارد دیگر هم مشاهده کردم که همسرم راحت‎تر به خرید و فروش اشیاء تن می‎دهد. به کالا، به دارایی به میراث و به هرآنچه دارد دو دستی و با تمام وجود نمی‎چسبد، زود رهایش می‎کند. در حقیقت زود جانش را از شر اشیاء و چیزها خلاص می‎کند، زود دل می‎کَند، بخشنده است.

اما مصداق فعلی موضوع چیست؟ قرار بود آپارتمانی موروثی را اجاره دهیم که متولی‎اش من بودم. چند روزی هر بار چند ساعتی چرتکه انداختم. قیمت پایه و ارزش واقعی آن را حساب کردم، همه مزایایش را به حساب آوردم، قیمتی پایه‎ای رویش گذاشتم، بر اساس آن قیمت میزان اجاره بها را حساب کردم. از یک واسطه هم قیمتی گرفته بودم که به نظر خودم و مالک مجتمع خیلی پائین بود. بالاخره اجاره بهایی مابین ارزیابی خودم و واسطه درآوردم و به فردی از همسایگان محل منزل خودمان که برادرش به طور جدی خواهان آن بود اعلام کردم. گفت نمی‎تواند این اجاره را بپردازد. مقداری از اجاره بها را تبدیل به رهن کرد و قسمت کمی را هم گفت می‎تواند ماهانه به عنوان اجاره بدهد. اما علاوه بر آن که در مبلغ پایه اجاره بها اختلاف داشتیم محاسبات اولیه‎ام حاکی از این بود که در وضعیت فعلی، رهن دادن تمام یا قسمتی از اجاره بها صرفه اقتصادی ندارد. چون با پول رهن کاری از دستم بر نمی‎آمد و نمی‎آید. من که تاجر یا کاسب نبودم که پول نیاز داشته باشم یا آن را به کاری بزنم که ماهیانه بیش از سه درصد از آن طریق کسب کنم، چون از سال‎ها پیش رسم چنین بوده که برای تبدیل اجاره بها به رهن به ازای هر سی هزار تومان اجاره بها مبلغ یک میلیون تومان رهن یا به اصطلاح «پول پیش» که امانت مستأجر نزد مالک بوده، حساب می‎کرده‎اند. یعنی مالک علی الاصول باید بتواند از یک میلیون تومان پول حداقل ماهی سی هزار تومان که بشود سالی سیصد و شصت هزار تومان (یعنی سالیانه برابر سی و شش درصد) دربیاورد تا جبران از دست دادن همان مقدار اجاره بها باشد. اما از یکی دو سه سال پیش که به تدریج وضعیت اقتصادی به شدت بحرانی شد و درآمدها به خاطر رکودی که گریبان صنعت و ساختمان و تجارت را گرفت کاهش پیدا کرد و نرخ بهره‎های بانکی به شدت پایین آمد، رهن دادن به نفع مالکین نبود. چون سی و شش در صد که هیچ، پانزده درصد هم نمی‎توانند از پول نقد کسب درآمد کنند. بهره سپرده کوتاه مدت (عادی) که تا سه سال پیش در بانک‎های دولتی حدود نه درصد و در بانک‎های خصوصی دوازده درصد بود اکنون به طور یکسان به شش درصد سقوط کرده است. این به معنی کاهش ارزش پول است، که در نتیجه آن مستأجر مایل به رهن کردن است در حالی که مالک مایل به آن نیست. چند روز پیش هم گزارش یکی از روزنامه‎ها تأیید کرده بود که اکنون مسئله رهن به صورت چالش اصلی یا موضوع چانه زدن مالک و مستأجر شده است. چرا که عرف هنوز بر آن یک میلیون تومان به جای سی هزار تومان قرار دارد. در حالی که مالک با احتساب سود سپرده یک ساله می‎تواند حداکثر فقط ماهی چهارده هزار تومان از آن در بیاورد. حتی تاجرها و کاسب‎ها هم نمی‎توانند درآمدی خیلی بیشتر از این داشته باشند. مستأجر هم نمی‎تواند تمام اجاره بها را به صورت ماهانه بپردازد، او هم ترجیح می‎دهد حال که پول نقد درآمد ندارد آن را به مالک بدهد. به طوری که دست آخر مالک به این نتیجه می‎رسد که اجاره دادن ملک اساساً با احتساب تعمیرات و مالیات و دردسرهای احتمالی دیگر به دردسرش نمی‎ارزد. چون درآمد اجاره نسبت به بهای ملک دست آخر بیش از سالی یک و نیم درصد نمی‎شود و این بازدهی سرمایه در دنیای سرمایه داری و نسبت به تورم چیزی به حساب نمی‎آید. به ویژه نسبت به افزایش قیمت خود ملک که دست کم باید پانزده درصد در سال حساب شود، اگر با پیش بینی تورمی که در راه است بیش از این نباشد.

القصه! موقعی که برای بار دوم ( پس از بازدید از آپارتمان موضوع اجاره) با همسرش و دو دختر کوچکش برای معامله نزدم آمد، قدری بیشتر پایین آمدم اما بازهم کافی نبود، که در نتیجه با نا امیدی رفتند، چون این آپارتمانِ نوساز و مجتمعی که درآن قرار داشت، بنا به اقرار خودشان که زیاد جستجو کرده بودند خیلی با آپارتمان‎ها و مجتمع‎های دیگر فرق داشت و از لحاظ اصالت طرح و اجرا و استحکام و نور، تراس‎ها، جعبه گل‎ها و ... به هیچ وجه قابل قیاس با ساختمان‎های دیگر نبود. پس از رفتن آن‎ها به یاد خاطره مشابه دیگری افتادم: در سال1360 (یعنی درست سی سال پیش از این تاریخ) می‎خواستم آپارتمان کوچکم در حومه پاریس را بفروشم. اواسط تابستان بود، برای دفاع رساله دکترای شهرسازی‎ام و همچنین راحت شدن از شر آن آپارتمان خالی که یک سال پیش از آن، آنرا رها کرده و به تهران آمده بودیم، به پاریس رفتم. دفاعیه به علت در مسافرت بودن استادم و تعطیلی ماه اوت انجام نشد، فرصت دیگری هم پیش نیامد که به خارج بروم و در نتیجه به همان مدرک دکترای بدون رساله یعنیD.E.A(دیپلم مطالعات عالی) - یا مثلاً «دانشوری» رضایت دادم . آپارتمان هم به شرحی که خواهم داد به علت گرانفروشی روی دستم ماند تا بالاخره با کمک یکی از دوستان ایرانی در پاریس پس از یک سال خالی ماندن به قیمتی پائین‎تر از آن که می‎شد آن هنگام فروخت، فروش رفت. باز خدا پدر آن دوست بسیار خوبم را بیامرزد که این کار را بر عهده گرفت و پس از گذشت یک سال پولش را برایم حواله کرد، که با دریافت مقداری وام از بانک مسکن و جمع و جور کردن‎های دیگر موفق به خرید خانه کوچکی در خیابان خورشید تهران شدیم. بله داستان آن معامله‎ای که انجام نشد این است که زن و شوهری با فرزند کوچکشان یک روز عصر برای دیدن خانه آمدند و از خانه خوششان آمد، به طوری که خانم با فرزند کوچکش وسط اتاق کوچکی که جنبه سالن واحد مسکونی را داشت نشست و چون در طبقه هم کف و مشرف به چمن محوطه بود قدری کیف کرد. برای او مثل وصف العیش بود نصف عیش و من رضایت خاطر و لذت بردن از تصور داشتن چنین خانه‎ای را در رفتارش می‎دیدم. قیمتی را پیشنهاد دادند که نه تنها واقعی بلکه خوب هم بود. اما من فردای آن روز دبه کردم و قیمت بالاتری گذاشتم. همین شد که خانه یک سال روی دستم ماند. بعدها فهمیدم که خانه‎های مشابه در همان مجتمع را به قیمت پایین‎تری برای فروش عرضه کرده‎اند. حالت رضایت آن زن و شوهر ساده دل و فرزند معصومشان هنوز در خاطرم مانده. گرچه از لحاظ مالی ضرر نکردم، چون در آن چند سال پس از انقلاب قیمت ارزهای خارجی مرتباً در حال بالا رفتن بود. از طرف دیگر شاید عدم انجام آن معامله به نفع آن‎ها هم بود. با این حال من هنوز که هنوز است بعد از گذشت سی سال از آن واقعه هر بار آن را به خاطر می‎آورم از خودم بدم می‎آید. این نکته را هم اضافه کنم که در آن هنگام که با خودم برای دبه کردن کلنجار می‎رفتم و می‎خواستم تصمیم بگیرم، برای اینکه خودم را راضی کنم، یکی از افراد فامیلم را که وکیل دادگستری و آدم به اصطلاح زرنگی بود سر مشق قرار دادم. با خود استدلال می‎کردم که ببین اگر فلانی بود حتماٌ ارزان نمی‎فروخت. در هر شرایطی که بود این قدرت را داشت که به نفع خودش تصمیم بگیرد و نگذارد به اصطلاح احساساتی و دست و پا چلفتی بشود، یا دستخوش رودربایستی و شرم و حیا و امثال این گونه چیزهایی که ناشی از ضعف است بشود. انسان باید منافع خودش را حفظ کند. نباید بگذارد کلاه سرش برود. گرچه کلاهی در کار نبود، وقتی می‎توانی گران‎تر بفروشی چرا نفروشی. همین که می‎توانی قیمت بالاتری بفروشی، ولو این قیمت بالاتر از بهای واقعی و غیر منصفانه است، اگر از عهده این کار بر نیایی نوعی کلاه سر رفتن است. آدم باید زرنگ باشد و همیشه بتواند نه بگوید. آدمی که نمی‎تواند نه بگوید ضعیف است و اشکالی در کارش هست. و امثال این گونه استدلال‎ها که از زبان آدم‎های زرنگ و با عرضه(اصالتاً اصفهانی!)، نیابتاً از ذهن خودم می‎گذشت. درست است که نتوانستن نه گفتن در بسیاری از موارد نوعی ضعف روانشناختی است. بسیاری از مردم هستند که از این ضعف رنج می‎برند و خودآگاه یا ناخودآگاه زندگی‎شان هر روز تحلیل می‎رود و اسیر دست امیال و خواست‎های دیگران اعم از دوست، همسر، فرزند، همکار و رئیس و مرئوس، شاگردی، کاسب، خریدار و فروشنده و ارباب رجوع‎اند خلاصه دیگران سوارشان می‎شوند. زندگی این افراد واقعاً تبدیل به کابوس وحشتناکی می‎شود که گاهی فاجعه بار می‎آورد. اما من به راستی چنین نبودم، گرچه چنین ضعف شخصیتی در جوامع قدرتمدار در میان نوجوانان و جوانان زیاد دیده می‎شود. زیرا از کودکی اگر عادت به توسری خوردن نکرده باشند، دست کم حق ابراز وجود آزاد و گستاخی نداشته‎اند. زنان باید سنگ ریزه‎ای در زبانشان قرار می‎داده‎اند و صدایشان را بلند نمی‎کردند. کودکان هم باید در برابر بزرگترها دو زانو می‎نشستند. پهلوی خودمان بماند که گاهی خودم حسرت همان زمان‎ها را می‎خورم که مرد مرد بود و زن زن و بچه هم بچه. حسرت روزی که هر چیزی سر جای خودش بود. اما خوب گذشته دیگر بر نمی‎گردد. آن سامان سنتی در جامعه ما به هم ریخته و سامان جدیدی و لو سامان مدرنیته با همه اشکال‎هایش جایگزین آن نشده است. جامعه‎ای در حال انتقال، اگر نگویم در حال فروپاشی.

القصه! کار نادستی بود، گران تمام شد. اما تجربه‎ای بود که در این ماجرا از آن درس گرفتم. از آن واقعه تلخ عبرت گرفتم. تلفنش را گرفتم و گفتم می‎خواهم با شما به توافق برسم آیا شما هم مایلید کمی تعدیل کنید تا به توافق برسیم. گفت آری. قیمتی را پیشنهاد کردم اندکی بالاتر از آنچه او پیشنهاد داده بود ولی در هر حال خیلی مناسب و زیر قیمت. با خوشحالی موافقت کرد و با این حال گفت چون چند واحد را زیر سر گذاشته‎ایم و می‎خواهم آن‎ها را هم ببینم و از دست ندهیم، پس از دیدن آن‎ها فردا نظر قطعی‎ام را خواهم گفت. گفتم من هیچ عجله‎ای ندارم. شما هم هیچ عجله‎ای نکنید، تاکنون آگهی نکرده و به بنگاه معاملات نسپرده‎ام. مطمئن باشید خانه را ده روز دیگر برای شما نگه خواهم داشت تا بتوانید با خیال راحت و سر فرصت تصمیم بگیرید. تشکر کرد و فردا قبولی خود را با خوشحالی اعلام کرد. اما من از همان هنگامی که قیمت را پایین آوردم و به او قول دادم احساس آرامش کردم. آرام گرفتم از اینکه از تجربه قبلی درس گرفته بودم.

مرد هنرمند هنرپیشه را /‌عمر دو‌بایست در این روزگار/ تا به یكی تجربه اندوختن‌/ با دگری تجربه بردن به كار

مطمئن هستم کار درستی کرده‎ام، حتی از نظر صدمه مالی. زیرا اولاً اگر قرار است که با محاسباتی که عرض کردم اجاره دادن ملک در شرایط فعلی به طور کلی بیش از یک و نیم در صد ارزش مال را برگرداند، خوب حالا این یک و نیم درصد بشود یک و بیست و پنج درصد یا حتی یک درصد فاجعه‎ای به بار نمی‎آید. درثانی مستأجر خوب داشتن بیش از این رقم‎ها ارزش دارد. و این خانواده را دست کم تا حدودی می‎شناسیم. در ثالث احساس خوب داشتن از رفتار خود یکی از شروط اساسی خوشبختی و آرامش است. اکنون من احساس خوبی دارم. در آن واقعه تجربه آموز قبلی احساس بدی داشتم از این که احساس آن خانم را درک نکرده یا درک کرده و توجهی به آن نکرده بودم و حاضر نشده بودم برای رضایت خاطر یک انسان کوتاه بیایم. بدتر از آن دبه هم کرده بودم و این خلاف جوانمردی است. از ان به بعد تصمیم گرفتم هرگز دبه نکنم.

در میان خلق‎الله و کسبه - البته جوانمردهای سنتی‎شان- رسم است که می‎گویند قول شفاهی مرد شرف اوست. قدیم‎ها یک تار سیبیل را جای قولنامه به طرف می‎دادند. حالا که از زبانم در رفت گفتم سنتی، به جوان‎ها بر نخورد، اقرار می‎کنم که خیلی از جوان‎های فعلی و اروپایی‎ها و به اصطلاح مدرن‎ها هم همین‎طورند. خیلی‎هایشان اصلاً فکر خلاف قول کردن به مخیله‎شان راه نمی‎یابد. خیلی‎هاشان از مسلمان‎ها مسلمان‎ترند. چون ما به «أَوْفُواْ بِالْعُقُودِ»[3] عمل نمی‎کنیم. فقط پزش را می‎دهیم. همان که سال‎ها پیش سید جمال‎الدین اسد آبادی گفت و به همان مناسبت نظریه تجدد اسلام را پیش کشید و بعدها مهندس بازرگان در کتاب اسلام در اروپا بر آن تأکید ورزید.

نکته دیگری که می‎خواهم بگویم، این است که انسان در هر وضعیتی که قرار می‎گیرد و نیاز به اخذ تصمیم دارد، غالباً فردی شاخص و مورد قبول خود را سر مشق قرار می‎دهد و سعی می‎کند ببیند اگر آن فرد به جای خودش بود در چنین وضعیتی چه می‎کرد. این خیلی مهم است که در چنین موقعیت‎هایی در ذهن خود از شخصیت‎های خوب و به اصطلاح آدم‎های با شخصیت، جوانمرد، وارسته، مرد خدا یا اولیاءالله مدد بگیریم و خود را با آن‎ها شبیه سازی کنیم تا راه ثواب را از خطا بهتر تشخیص بدهیم.

من در آن تجربه اول شخصی را الگوی خود قرار داده بودم که شایسته این مقام نبود. گرچه آدم بدی هم نبود، یک آدم معمولی بود مثل آدم‎های دیگر. ولی بیش از آنکه اهل دل باشد اهل عقل بود. با معیارهای معمول جامعه خیلی هم آدم موجهی بود. تحصیلکرده، مطلع، باهوش، جا افتاده، با تجربه، ولی بیش از همه این‎ها عاقل بود! عقل برای نیک و نیکو بودن کافی نیست.