مقاله منتشر شده در شماره ششم ديماه 1378 خبرنامه كانون مهندسان معمار دانشگاه تهران به مناسبت برگزاري مسابقه سراسري اسكيس با شركت دويست و پنجاه تن از دانشجويان دانشگاههاي مختلف كشور همچون: تهران، تبريز، اصفهان، مشهد و... در زمانيكه در دوره اول و دوم تأسيس آن سرپرست آموزشهاي كانون بودم.
اسكيس و نشاط فضاي آموزشي
از چه هنگام، چرا، چگونه و طي چه روندي برنامه اسكيس از نظام آموزش معماري ايران حذف شد. به درستي برايم روشن نيست. با اين حال از برخي تحولات جهاني كه در پي بي توجهي به اسكيس- و به طور كلي از رونق افتادن نظام آتليهاي مؤثر بود اطلاع دارم. از جمله اين را ميدانيم كه در پي تظاهرات دانشجويي ماه مه 1368 فرانسه كه تمامي پايتختهاي اروپا به ويژه پاريس را به لرزه درآود، در نظام آموزشي فرانسه تغييراتي روي داد. نظام آموزشي يكصد ساله مدرسه هنرهاي زيباي پاريس (بوزار) كه رشته معماري بخش مهمي از آن بود نيز دستخوش دگرگوني شد. انگيزه اصلي اين تجديد نظرها قبل از آنكه ايجاد تحرك و تحول در نظام آموزشي باشد جنبه سياسي داشت. از اين رو روند اصلاحات نظام آموزشي از اعتدال خارج شد. روند تجديد نظر در رويكردهاي شكل گرايانه (فرماليستي) به تجديد نظر در اساس نظام آتليهاي انجاميد. عقب افتادگيها و نارساييهاي رويكردهاي شكلگرايانه بوزاري به اشتباه به حساب نظام آتليهاي گذاشته شد.
در ايران نيز بهطور موازي و به دلايل ديگر از دهه چهل به بعد فارغالتحصيلان كشورهاي ديگر اروپايي و آمريكايي كه در نظامهاي غير بوزاري آموزش ديده بودند به تدريج در آموزش معماري مشاركت داده شدند و در دانشكدههاي هنر و معماري نقش بيشتري به عهده گرفتند. اين تنوع و توسعه ديدگاهها به نوبه خود بسيار مثبت و سازنده بود. دانشكده معماري شهيد بهشتي كنوني (ملي آن زمان) اصولاً بر اساس الگوي نظام واحد درسي از آمريكا اخذ شد و به دانشكده هنرهاي زيبا نيز در اثر ورود اين فارغالتحصيلان به عرصه آموزشي خون جديدي تزريق گرديد. با اين حال درست است كه محتوي و بينش حاكم بر آموزش هنر و معماري در آن زمان در دانشكده هنرهاي زيبا شكلگرايانه بود و قهراً ميبايد دگرگون ميشد، اما اين بينش و محتوي جزء ذات نظام آتليهاي نبود. نظام آتليهاي ميتوانست با رويكردهاي جديد و محتواي نوين آموزشي به عنوان يك ابزار مناسب به كار خود ادامه دهد. اشتباهي كه رخ داد اين بود كه وسيله جاي هدف را گرفت. تصور شد كه تمامي معايب و نارساييهاي محتواي آموزشي ناشي از نظام آتليهاي است. در حاليكه محتواي آموزشي هيچ ارتباطي به نظام آتليهاي ندارد و نظام آتليهاي نيز هيچ منافاتي با نظام واحدي ندارد. در حقيقت نظام آتليهاي عبارت است از تأمين فضاي مناسب انجام كارهاي عملي با شرايط لازم، بهطوريكه دانشجويان بتوانند با آسايش و اطمينان كافي آنجا را خانه دوم خود بدانند. در آنجا بدون محدوديت وقت با يكديگر كار كنند و از يكديگر بياموزند.
محتواي آموزشي و رويكردهاي هنري معمارانه شكلگرايانه و ارتجاعي آن دوران، صرفاً ناشي از تفكر و ايدئولوژي غالب و مسلط در رأس هرم قدرت سياسي- اقتصادي زمانه بود. و ارتباطي به خصلت نظام آتليهاي نداشت. يكي از ويژگيهاي بارز نظام آتليهاي، ادغام اسكيس، پروژههاي كوتاه مدت و پروژههاي بلند مدت است. با از بين رفتن نظام آتليهاي خود به خود اسكيس و پروژههاي كوتاه مدت نيز اهميت خود را از دست داد.
ادغام پروژههاي متعدد در طول ترم و زمانبندي تدريجي تاريخ تحويل پروژهها داراي خواص زير است:
1- ميتوان تعداد بيش از واحد مورد نياز پروژه را ارائه داد. به اين ترتيب دانشجو ميتواند با خيال راحت براي كسب نمره قبولي در چند تمرين شركت نمايد، تا بالاخره حد نصاب قبولي را كسب كند. در اين حالت نمرات كسب شده قابل جمع شدن و انباشته شدن هستند و رد شدن در يك پروژه بدون درج در پرونده آموزشي دانشجو در پروژه بعدي قابل جبران است، به اين ترتيب چون دانشجو از رد شدن لطمه جدي جز اجبار به تكرار پروژه نميبيند جرأت و جسارت بيشتري در انجام كار پيدا ميكند جرأت و جسارتي كه لازمه كار هنري است.
2- با توزيع تدريجي زمان تحويل پروژههاي مختلف در طول ترم، فضاي آتليهها در تمام طول ترم به نحو مطلوب و با بهرهوري بالا مورد استفاده واقع ميشود، و فشار كاري آموزشي نيز متناسباً از ابتدا تا انتهاي ترم تحصيلي پراكنده ميشود. به اين ترتيب فضاي دانشكدهها همواره سرشار از شور و نشاط خواهد بود.
3- ميان دانشجويان دورههاي مختلف رابطه آموزشي قابل قبول، كمك متقابل و رقابت سازنده برقرار خواهد شد. بهطوري كه تمايل براي راهنمايي و كمك خود جوش دانشجويان سالهاي بالاتر به دانشجويان سالهاي پايينتر نقش عمده در آموزش ايفا خواهد كرد. هر دانشجو در هر دورهاي هم كمك ميكند و هم كمك ميگيرد.
خوشبختانه پس از گذشت يكي دو دهه از بي توجهي به نظام آتليهاي، توجه دوبارهاي در سطح كشور به نظام سنتي آتليهاي معطوف شده است. در دانشكدههاي معماري بيش از يك دهه است كه اسكيس در برنامه آموزشي گنجانيده شده. برخي از دانشكدهها چند نمره از پروژههاي 5 واحدي طراحي معماري را به اسكيس همان نيمسال تحصيلي اختصاص دادهاند. اين اقدام عملي دانشكدهها نشان ميدهد كه لازم است واحد مستقلي براي اسكيس در نظر گرفته شود تا اسكيس در جايگاه شايسته و بايسته خود قرار گيرد. پديده ديگري كه ضرورت توجه جدي و رسمي به اسكيس را پيش از پيش اثبات ميكند، علاقهمندي و ابتكار عمل دانشجويان در برگزاري مسابقات اسكيس است. اين فعاليتهاي خودجوش با وجود فقدان امكانات و زحمات زياد تداركاتي و اجرايي، چندي است آغاز شده است. به علت فوايد مثبت آموزشي ناشي از مشاركت فعال دانشجويان در فرآيند كسب علم و هنر و تأثير آن بر سازماندهي فضاي آموزشي و سامان دادن به امور آموزشي اين حركت علمي بايد مورد استقبال مسئولين واقع شده، از آن حمايت كنند.
خوشبختانه سازمان ميراث فرهنگي تاكنون حمايت لازم را به عمل آورده و اميد ميرود ساير نهادهاي فرهنگي و آموزشي نيز به اين جوش و خروش سازنده دانشجويي پاسخ مثبت دهند، باشد تا تحرك نيرومند و فوراني جوانان از مسيرهاي انحرافي به سوي مسيرهاي سالم و سازنده هدايت شود.
حق اين است كه به پيشقدمي قزوين در اين امر اذعان و آنرا تحسين كنيم. طي چند سال گذشته به همت دانشجويان دانشگاه آزاد و بينالمللي قزوين و با همكاري صميمانه و جدي اداره كل ميراث فرهنگي قزوين چند مسابقه اسكيس در مسجد جامع عتيق و آبانبار سردار برگزار شد. در آخرين اين مسابقات جوايزي به ياد و نام مرحوم پيرنيا به برگزيدگان اهدا شد.
شور و شوق دانشجويان براي برگزاري مسابقهاي در تهران، اينبار به مناسبت شصتمين سال تأسيس دانشكده هنرهاي زيبا، با استقبال كانون مهندسان معمار دانشگاه تهران و حمايت سازمان ميراث فرهنگي كشور مواجه شد. كار اصلي را خود دانشجويان به عهده دارند. كانون و ميراث فرهنگي هر يك با امكانات خود آنها را ياري ميدهند و كانون سازماندهي دانشجويان و مديريت تداركاتي را به عده گرفته و مركز آموزشهاي عالي ميراث فرهنگي در نياوران ميزبان صميمي و مهربان دانشجويان خواهد بود. به اميد آنكه آينده سازاني باشند پر شور و نشاط و اميدوار به مشاركت در سازندگي... .