اين گفتگو در شماره پانزدهم سال چهارم، زمستان 1373 فصلنامه آبادي منتشر گرديده است.
« نوشته زير متن گفتگويي است با مهندس سيد حميد نوحي درباره ساختماني مسكوني كه طراحي و اجرا كرده است. اين ساختمان به مساحت هفتصد و هفتاد متر مربع (مسقف)، در سه و نيم طبقه واقع در باغي به مساحت يك هزار و دويست متر مربع، روي تپهاي در شمال غربي درياچه سد لتيان در لواسانات ساخته شده كه شامل سه واحد مسكوني و واحد مخصوص گذران ايام تعطيلات با فضاهاي استراحتي است.
از جمله ابتكارات زيست محيطي و بهزيستي به كار گرفته شده در اين ساختمان استفاده از سيستم شوفاژ مركزي ادغام شده با «كالكتورها» و گرمخانه خورشيدي، بادگير سنتي، ديوارهاي دوجداره، گردش سيستم آبگرم در كف حوضچه (وانهاي) بنايي ساز (ملهم از حمامهاي سنتي)، سونا و جكوزي (قابل استفاده به عنوان گلخانه و سردابه)، شصت و پنج متر مربع باغجه در داخل بنا و شيوههاي متنوع ذخيره و بازيافت انرژي است، كه براساس دانش روز ساخته شده و درباره آنها با آقاي مهندس نوحي گفتگو كردهايم.»
انگيزه شما از طراحي چنين بنايي با اين ويژگيها چه بوده است؟
انگيزه اصلي من از طراحي و اجراي اين كار ارائه يك نمونه مسكوني با ديدگاههاي خودم در مورد مسائل و مضامين معماري و در عين حال تلاش براي ارائه يك الگو در امر ساخت و ساز بوده است. به اهميت فرهنگي و پيام مستتر در آثار معماري نيز توجه زيادي داشتهام. بنابراين، در اين طرح برخورد با فضاها و عناصر معماري و عملكردهاي آنها (ساختماني، سازهاي، زيست محيطي، تزئيني و ...) جنبههاي چندگانهاي دارد. به اعتقاد من، تلفيق اين عملكردهاي چندگانه در هريك از عناصر معماري به ارائه كار خوب و ارتقاي سطح ساخت و سازها ميانجامد. البته اين يك ديدگاه زيبايي شناختي است. براي مثال، من معتقدم در معماري عناصر تزئيني صرف را بايد كاهش داد و آنها را به عنوان جزء لاينفك ساير عملكردها درآورد، به صورتي كه نتوان زيبايي ساختمان را از عملكرد فضاها و عناصر معماري تفكيك كرد. بديهي است كه در اين ديدگاه فضاي خالي در برابر فضاي پر و توده ساختماني (توده مصالح و مواد)، و همچنين بازي با احجام به صورت آزاد و عملكردگرايانه و زيباييشناسانه (در آن واحد)، و رفاه و آسايش و ارضاي نيازهاي مادي و معنوي، همچنين نور مناسب، روشنايي، استقامت، استواري، استحكام، بهداشت و... اهميت اساسي پيدا ميكند و همه با هم روح و طبيعت بنا را پديد ميآورند؛ روح و جوهري كه به نوبه خود داراي مضامين و پيامهاي عقديتي و فرهنگي است و به صورتي مكنون در ذات كار قابل ادراك و احساس است.
لطفاً درباره عناصر خاص بهكارگرفته شده در اين طرح توضيحاتي بفرماييد.
همانطور كه اشاره كردم، در اين طرح برخورد با عناصر معماري جنبههاي چندگانه دارد: مثلاً اجراي بادگير كاملاً جنبه آسايشي و اقتصادي دارد. در اين بنا با توجه به جهت وزش باد در منطقه و استفاده از مكانيسم ايجاد خلاء و مكش براي جريان دادن هوا در طبقات مختلف، از بادگير مشترك استفاده شده است.
سيستم خورشيدي استفاده شده شامل پنج دستگاه كالكتور با زاويه 36 درجه روي بام، جمعاً به مساحت ده متر مربع جذب كننده، 2 دستگاه كالكتور عمودي جمعاً به مساحت 8 متر مربع در گرمخانه خورشيدي، منبع كوئلدار به ظرفيت 600 ليتر، ترموستات معكوس، منبع انبساط و ترمومتر و مانومتر است. حجم آب در گردش درون لولههاي مسي كالكتورها، منبع كوئلدار و منبع انبساط 140 ليتر شامل 60 ليتر ضد يخ است.
البته در كنار اين تجهيزات جزئيات ساختماني و تأسيساتي ديگري نيز براي حفظ و بازيافت انرژي مورد توجه قرار گرفتهاند كه عبارتند از:
-
ديوارهاي دو جداره خارجي با عايق حرارتي (پلي استايرن) در سمت غرب بنا؛
-
بازيافت پِرت حرارتي مشعل ديگ سيستم شوفاژ با استفاده از ورق استيل به عنوان دودكش و عبور آن از درون ساختمان و انتقال حرارت ناشي از احتراق مشعل موتورخانه به درون گاراژ؛
-
رعايت شرايط اقليمي مربوط به ويژگيهاي اقليمي منطقه در طرح معماري، مثلاً جهت ساختمان و تناسبات آن نسبت به جهات چهارگانه، ابعاد و تناسبات بدنههاي شفاف در جهات چهارگانه، طرز استقرار تراسها و ايوانها، استقرار و پراكندگي فضاهاي مختلف با توجه به كيفيت تابش آفتاب و تأمين حداكثر روشنايي در تمام ساعات روز.
با توجه به اينكه خودم در زمينه انرژي خورشيدي تجربه و تخصصي نداشتم، در واقع ميتوانم بگويم كه با اتكا به چند كتاب فارسي و لاتين و مطالب پراكندهاي كه در اختيار داشتم، بهطور تقريباً ابتكاري طرح سيستم خورشيدي و شبكهاي را به صورت ادغام شده با سيستم شوفاژ مركزي، با پيشبينيهاي خاص براي بازيافت و كاهش پرت انرژي، پيشبيني كردم. ايدههايم را با همكار ارجمندم، آقاي مهندس علي اصغر حاج سقطي، عضو محترم هيئت علمي دانشكده مكانيك دانشگاه علم و صنعت ايران، در ميان گذاشتم. پس از مشورت با ايشان و گرفتن راهنماييها و اطمينان از قابل اجرا بودن طرح، طراحي جزئيات معماري مربوط به شبكه خورشيدي را انجام دادم. آقاي دكتر عزتالله آزاد، مدير محترم گروه انرژي سازمان مطالعات و پژوهشهاي علمي و صنعتي ايران، از راهنماييهاي لازم در اين زمينه دريغ نكردند و كالكتورهاي خورشيدي توسط ايشان ساخته شده است. بايد بگويم كه اساس عملي آبگرمكن خورشيدي، گرچه بسيار ساده است، اما در جريان اجرا مسائل زيادي داشت كه بايد با فكر و مطالعه و دقت و احتياط و تداركات دقيق همراه ميشد و همين امر كار را بسيار لذتبخش و به تجربهاي مفيد بدل كرد.
به هر حال، در استفاده از اين سيستم من اساساً به پيام و تأثيرات فرهنگي آن توجه داشتهام. زيرا استفاده از انرژي زوالناپذير (باد و خورشيد) در حال حاضر در ايران در مراحل بسيار ابتدايي است و در شرايطي كه انرژيهاي فسيلي (نفت، گاز، گازوئيل و ...) بسيار ارزاناند، از ديدگاه صرفاٌ مادي، فردي و كوتاه مدت، چندان مقرون به صرفه نيست؛ در حالي كه از ديدگاه اقتصاد كلان كاملاً با صرفه و توجيه پذير است. به همين دليل، بخش خصوصي هيچگونه رغبتي به استفاده از اين انرژيها ندارد و اين نوع اقدامات جنبه پژوهشي و تجربي دارد و عمدتاً به عهده نهادها و دستگاههاي پژوهشي و دانشگاهي است. اين نهادها نيز تاكنون، انچنان كه بايد و شايد، متناسب با اهميت شرايط اقليمي ايران به اين مهم نپرداختهاند. اعتبارات پژوهشي ناكافي، نظام پژوهشي ضعيف و مقررات اداري دست و پاگير دلايل اصلي اين عقب افتادگي است. دلايل بسيار روشن، قوي و پر جاذبهاي دال بر اهميت استفاده از اينگونه انرژيها وجود دارد كه بهطور خلاصه ميتوان آنها را برشمرد:
-
صرفه اقتصادي درازمدت و كلان
-
ضرورت توجه به توسعه خوش فرجام و پايدار
-
اهميت ملاحظات زيست محيطي
-
متناسب بودن اين سيستم براي زيستگاههاي دور افتاده و صعبالعبور
از همين روست كه برنامهريزي وسيع و سراسري براي تشويق پژوهش و توليد انبوه و ترويج فرهنگ پيشرفت و بهزيستي اهميت بسيار دارد. طبعاً در اين شرايط معماران ميتوانند نقش مؤثري در هدايت جامعه به سوي استفاده از انرژيهاي پايان ناپذير داشته باشند و از نظر فرهنگي تأثير بگذارند. اين كار از طريق ارائه الگوهاي مناسب صورت ميگيرد. در واقع، پيام بناي مورد بحث كه ميتوان آن را اولين خانه تجربي اقليمي ايران نام نهاد همين است، يعني:
-
تبليغ فرهنگ بهزيستي و توسعه مطلوب و پايدار
-
تبليغ جامعهگرايي و خير عمومي (احياي مفاهيم خيرات و بركات و توسعه و تعمق مفهوم صدقات)
-
ارائه مفاهيم و نظامهاي زيباييشناسانه جديد مبتني بر مطلوبيت، بركت، خير، رفاه و بهزيستي عمومي.
ممكن است كمي از بحث دور شويم، اما براي مثال، در حاليكه هماكنون در ابنيه مسكوني نسبتاً لوكس اعم از آپارتماني، ويلايي، و مستقل، براي يك دستگاه سرويس بهداشتي حدود پانصدهزار تومان هزينه ميشود و ارقام هزينه تزئينات مرسوم به «ابزارسازي» با گچ و سيمان و سنگ و جز آن در داخل آپارتمانهاي طبقه متوسط و بالا، به مراتب بالاتر است. اگر هزينه تزئينات زائد بيرون و درون اين مجموعههاي مسكوني را حساب كنيم، متوجه اهميت دگرگون كردن تعلقات احساسي و جايگزين كردن ارزشهاي مادي و معنوي درازمدت به جاي تزئينات غير مفيد ميشويم. چنانچه جامعه معماران روشنفكر از اين امر استقبال كند، مسلماً اين پيام به طبقات ديگر جامعه نيز سرايت ميكند و آثار پر بركت خود را در زندگي به جا خواهد گذاشت.
در طرح و اجراي اين بنا با چه مشكلات خاصي روبرو شديد؟
مشكلات عمومي احداث بنا، ناهنجاري و نابساماني شديد نظام توليد و ساخت، و همچنين فقدان مهارت و توانايي انجام كارهاي غير رايج و گراني محصولات و مواد اوليه و دستمزد براي كارهاي خاص در اين طرح وجود داشته است.
از نظر شما امكان كاربرد چنين تجهيزاتي در ساختمانهاي مسكوني چقدر است؟
امكان كاربرد موفقيت آميز سيستم انرژي خورشيدي كم و بيش در تمام شهرهاي ايران و تمام قطبهاي جمعيتي و صنعتي وجود دارد، ولي كاربرد بادگير در همه مناطق ممكن نيست و در هر مورد بايد بررسيها و مطالعات لازم با دقت و احتياط صورت گيرد.
همكاران طرح:
مشاوران سيستم خورشيدي:
-
مهندس علياصغر حاج سقطي، عضو هيئت علمي دانشگاه علم و صنعت ايران.
-
دكتر عزتالله آزاد، عضو هيئت علمي و مدير گروه انرژي سازمان پژوهشهاي علمي و صنعتي ايران.
ساخت كالكتورهاي خورشيدي:
-
گروه انرژي سازمان پژوهشهاي علمي و صنعتي ايران.
نصب تأسيسات خورشيدي، جكوزي و سونا:
-
مهندس مجتبي حيدري (شركت تأسيساتي هيستر)
پيمانكار ساختماني: